تاریخ، جغرافیا و جامعه‌شناسی
به چه کسی نایب امام زمان گفته می‌شود؟
به چه کسی نایب امام زمان گفته می‌شود؟
در ابتدا باید توجه داشت که هر چند سلسله نبوت با پیامبری رسول گرامی اسلام خاتمه یافته، ولی ختم نبوت، ختم راهنمایی الهی (وحی) است و نه ختم رهبری الهی (یعنی امامت)؛ چرا که امامت و نبوت، دو منصب و دو شأن هستند که احیاناً قابل تفکیکند.[۱]
از طرفی چون اسلام آخرین و کامل‌ترین دین است، باید همیشه فردی برای هدایت و رهبری جامعه وجود داشته باشد. بعد از پیامبر این منصب، از سوی خداوند، به امامان معصوم واگذار شده است و چون آخرین امام مستور و غایب است؛ ازاین‌رو برای اداره جامعه در دوره غیبت، نایبانی تعیین شده‌اند که عهده‌دار وظیفه رهبری جامعه در این دوره هستند؛ البته، معلوم است که برخی از کمالات و مقامات ائمه معصوم، مختص آنان است؛ شئونی مانند ولایت تکوینی و علم غیب و… این نوع مقامات، نه نیابت بردار است و نه نیاز به این است که در زمان غیبت، در این مناصب هم نیابتی باشد، اما مناصب دیگر، از قبیل فتوا و بیان احکام الهی و منصب قضا و فصل خصومت و زعامت و رهبری جامعه و اداره امور مملکت اسلامی، قطعاً، از وظایف نایب امام زمان به‌شمار می‌آید.
بنابراین، می‌توان گفت، اساسی‌ترین و مهم‌ترین ویژگی نایبان امام، جانشینی پیامبر و ائمه اطهار است؛ بدین معنا که چون نایب امام، قائم مقام امام است، پس طبیعتاً، همه رسالت‌ها و وظایف اجتماعی آنان به وی منتقل می‌شود. امام صادق علیه‌السلام در این مورد می‌فرماید: «علما وارثان انبیایند. این وراثت، برای درهم و دینار نیست، بلکه علم را به ارث گذاشته‌اند؛ پس کسی که از آن علم بگیرد، بهره فراوانی نصیبش خواهد شد».[۲]
از آنجا که دوران غیبت امام عصر به دو دوره غیبت صغرا و غیبت کبرا تقسیم می‌شود، نیابت از سوی ایشان نیز شامل دو نوع نیابت است:
۱. نایب خاص: فردی است که به طور مشخص و معین از طرف امام معرفی می‌شود.
۲. نایب عام: فردی است که به طور مشخص و معین از سوی امام معرفی نشده است، بلکه دارای صفات و ویژگی‌هایی است که یک نایب باید داشته باشد. این ویژگی‌ها، علاوه بر اینکه عقل بدان‌ها اشاره دارد، در روایات نیز به آنها اشاره شده است.
از طرفی چون اسلام آخرین و کامل‌ترین دین است، باید همیشه فردی برای هدایت و رهبری جامعه وجود داشته باشد. بعد از پیامبر این منصب، از سوی خداوند، به امامان معصوم واگذار شده است و چون آخرین امام مستور و غایب است؛ ازاین‌رو برای اداره جامعه در دوره غیبت، نایبانی تعیین شده‌اند که عهده‌دار وظیفه رهبری جامعه در این دوره هستند؛ البته، معلوم است که برخی از کمالات و مقامات ائمه معصوم، مختص آنان است؛ شئونی مانند ولایت تکوینی و علم غیب و… این نوع مقامات، نه نیابت بردار است و نه نیاز به این است که در زمان غیبت، در این مناصب هم نیابتی باشد، اما مناصب دیگر، از قبیل فتوا و بیان احکام الهی و منصب قضا و فصل خصومت و زعامت و رهبری جامعه و اداره امور مملکت اسلامی، قطعاً، از وظایف نایب امام زمان به‌شمار می‌آید.
بنابراین، می‌توان گفت، اساسی‌ترین و مهم‌ترین ویژگی نایبان امام، جانشینی پیامبر و ائمه اطهار است؛ بدین معنا که چون نایب امام، قائم مقام امام است، پس طبیعتاً، همه رسالت‌ها و وظایف اجتماعی آنان به وی منتقل می‌شود. امام صادق علیه‌السلام در این مورد می‌فرماید: «علما وارثان انبیایند. این وراثت، برای درهم و دینار نیست، بلکه علم را به ارث گذاشته‌اند؛ پس کسی که از آن علم بگیرد، بهره فراوانی نصیبش خواهد شد».[۲]
از آنجا که دوران غیبت امام عصر به دو دوره غیبت صغرا و غیبت کبرا تقسیم می‌شود، نیابت از سوی ایشان نیز شامل دو نوع نیابت است:
۱. نایب خاص: فردی است که به طور مشخص و معین از طرف امام معرفی می‌شود.
۲. نایب عام: فردی است که به طور مشخص و معین از سوی امام معرفی نشده است، بلکه دارای صفات و ویژگی‌هایی است که یک نایب باید داشته باشد. این ویژگی‌ها، علاوه بر اینکه عقل بدان‌ها اشاره دارد، در روایات نیز به آنها اشاره شده است.
پی‌نوشت‌ها
۱. امامت و رهبری، مرتضی مطهری، ص۸.
۲. اصول کافی، کلینی، ج۱، ص۴۲.
